Γιατί θυμόμαστε την ιστορία; - Γιώργος Τζεδόπουλος

Προσωπικές αναμνήσεις
Η μνήμη είναι ό,τι θυμόμαστε. Αλλά τι ακριβώς είναι αυτό; Δε θυμόμαστε όλα όσα βλέπουμε ή ακούμε ή αισθανόμαστε, αλλά απλώς ένα μέρος τους. Η μνήμη είναι επιλεκτική. Το μυαλό μας επιλέγει τι να θυμάται και τι να ξεχνάει. Αυτό δε γίνεται συνειδητά, δεν αποφασίζουμε εμείς τι να θυμηθούμε και τι να ξεχάσουμε. Υπάρχουν αρκετά γεγονότα που όλοι μας θα θέλαμε να ξεχάσουμε, αλλά δεν μπορούμε. Δυσάρεστες αναμνήσεις, γεγονότα που θα επιθυμούσαμε να μη μας είχαν συμβεί, αναμνήσεις που μας προκαλούν λύπη ή ντροπή. Επίσης υπάρχουν ευτυχισμένες στιγμές που έχουμε ξεχάσει και ξαφνικά κάτι μας κάνει να τις θυμηθούμε και μονολογούμε: «Πώς μπόρεσα να ξεχάσω κάτι τέτοιο!». Είναι αλήθεια ότι δεν αποφασίζουμε συνειδητά τι να θυμόμαστε και τι όχι. Αλλά κάτι μέσα μας κάνει αυτή την επιλογή. Αυτή η ψυχολογική διαδικασία είναι ιδιαίτερα περίπλοκη και διαφέρει από άτομο σε άτομο, αλλά υπάρχουν μερικά σημαντικά χαρακτηριστικά που είναι κοινά για όλους.

Θυμόμαστε πράγματα που ήταν σημαντικά για εμάς όταν συνέβησαν. Θυμόμαστε πράγματα που είχαν έντονη συναισθηματική επιρροή πάνω μας, που μας έκαναν να αισθανθούμε έντονη λύπη, περηφάνια, μίσος, φόβο ή συμπόνια. Θυμόμαστε πράγματα που ήταν κάπως διαφορετικά από την καθημερινότητά μας, που ήταν ασυνήθιστα. Και θυμόμαστε πράγματα που σχετίζονται όχι μόνο μ’ εμάς, αλλά και με άλλους.

Συλλογική μνήμη
Η μνήμη δε σχετίζεται μόνο με τον εαυτό μας, αλλά και με διάφορους άλλους ανθρώπους, από την οικογένεια και τους φίλους μας μέχρι όλο τον κόσμο. Η γέννηση του μικρού αδελφού μας ήταν μια κοινή ανάμνηση για όλη την οικογένεια. Ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο πάρτι είναι μια ανάμνηση που μοιραζόμαστε με τους φίλους μας. Το χρυσό μετάλλιο στους Ολυμπιακούς Αγώνες που κέρδισε ένας αθλητής από τη χώρα μας ή από το μέρος που ζούμε, ή που κατάγεται από τη δική μας εθνικότητα, θέλγει πολύ περισσότερους ανθρώπους. Η τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Υόρκη στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 είναι μια ανάμνηση που μοιραζόμαστε με εκατομμύρια άλλους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Από αυτές τις συλλογικές «στιγμές», όσο «μεγάλες» ή «μικρές» και αν είναι, δημιουργείται η συλλογική μνήμη. Είναι μια μνήμη που μοιραζόμαστε με άλλους, μια μνήμη που δημιουργείται όχι μόνο από εμάς αλλά και από άλλους. Ό,τι θυμόμαστε δεν είναι μόνο η προσωπική μας αντίδραση σε ό,τι συνέβη, αλλά και οι αντιδράσεις των άλλων. Σε αυτές τις περιπτώσεις η μνήμη μας είναι λιγότερο προσωπική και περισσότερο ανοιχτή σε επιρροές.

Συλλογική μνήμη - ιστορική μνήμη
Το 1973 η Ελλάδα τελούσε υπό δικτατορικό καθεστώς. Τα πολιτικά δικαιώματα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα ατομικά δικαιώματα είχαν ανασταλεί και η δημοκρατία είχε καταλυθεί. Το Νοέμβριο του 1973 οι φοιτητές του Πολυτεχνείου Αθηνών κατέλαβαν το κτήριο της σχολής τους απαιτώντας το τέλος της δικτατορίας. Οι δικτάτορες κινητοποίησαν το στρατό. Το απόγευμα της 17ης Νοεμβρίου ήμουν στο σπίτι μου και άκουγα ραδιόφωνο με τους γονείς μου. Οι φοιτητές είχαν κατασκευάσει έναν παράνομο ραδιοφωνικό σταθμό και με τις εκπομπές τους καλούσαν τους πολίτες να τους βοηθήσουν και να εξεγερθούν ενάντια στους δικτάτορες. Ήμουν οκτώ χρονών και ακόμη θυμάμαι πολύ καθαρά το σαλόνι μας, τα πρόσωπα των γονιών μου, την ένταση, το φόβο και την αίσθηση ανημποριάς. Μερικές ώρες αργότερα, ένα τεθωρακισμένο άρμα έσπασε την πύλη του Πολυτεχνείου. Στρατιώτες και αστυνομικοί εισέβαλαν στο κτήριο. Μερικοί φοιτητές σκοτώθηκαν και πολλοί συνελήφθησαν, χτυπήθηκαν και βασανίστηκαν. Σε λιγότερο από ένα χρόνο η δικτατορία κατέρρευσε.

Όπως βλέπετε, δεν είναι όλες οι αναμνήσεις μου «προσωπικές». Τα περισσότερα από όσα ανάφερα δεν μου ήταν γνωστά εκείνο τον καιρό. Και όμως έτσι θυμάμαι εκείνο το γεγονός. Δεν μπορώ να πάω πίσω και να «ξαναζήσω» το γεγονός όπως ήταν εκείνη τη στιγμή. Το θυμάμαι, το βλέπω μέσα από την απόσταση των χρόνων που πέρασαν και με τη γνώση που απέκτησα στο ενδιάμεσο. Το βλέπω μέσα από τη δική μου εμπλοκή, μέσα από τα μάτια και τις απόψεις που έχω σήμερα. Αυτό σημαίνει ότι οι αναμνήσεις δεν είναι σταθερές και ακλόνητες. Αποκτούν νοήματα που δεν είχαν στην αρχή. Βρίσκονται σε συνεχή αλλαγή, εξαρτώμενα από εμάς και την κοινωνία στην οποία ζούμε. Αφού ανήκουν σε εμάς, τα άτομα και την κοινωνία, αλλάζουν όπως αλλάζουμε και εμείς, αλλάζουν όπως αλλάζει και η ιστορία.

Η ιστορική μνήμη είναι πάντα συλλογική μνήμη. Είναι ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο οι σημερινές κοινωνίες θυμούνται τα παρελθόντα γεγονότα. Μερικά από αυτά, οι καταστάσεις και τα γεγονότα, αποτελούν μέρος της ζωντανής μνήμης. Μερικές άλλες αναμνήσεις δεν είναι «εμπειρικές», αλλά αναμνήσεις «μεταβατικές». Ο γιος μου δεν έζησε την εξέγερση, αλλά θα του μιλήσω γι’ αυτή μόλις μεγαλώσει. Επομένως η μνήμη μου θα έχει μετατραπεί σε «μεταβατική» μνήμη για εκείνον. Θα θυμάται ένα ιστορικό γεγονός μέσω της δικής μου μνήμης. Αλλά όχι μόνο μέσω της δικής μου μνήμης. Σήμερα η εξέγερση του Πολυτεχνείου είναι εθνική εορτή. Κάθε χρόνο στις 17 Νοεμβρίου η Ελλάδα εορτάζει την επέτειο, «θυμάται» συλλογικά την εξέγερση. Οι δάσκαλοι μιλούν στους μαθητές τους, ο Τύπος και η τηλεόραση ασχολούνται εκτενώς με το θέμα, οι πολιτικοί εκφωνούν λόγους. Πολλά βιβλία έχουν γραφεί για την περίοδο της δικτατορίας, πολλές ταινίες έχουν γυριστεί. Ο γιος μου, όπως κάθε παιδί, θα αποκτήσει αυτή την ανάμνηση όχι μόνο από μένα, αλλά κυρίως από την κοινωνία. Η ιστορική μνήμη μεταδίδεται μέσω της κοινωνίας και μέσω των θεσμών της: τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, τα μουσεία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, το θέατρο κλπ.

Ιστορική μνήμη - ατομική μνήμη
Η ιστορική μνήμη ανήκει σε όλους μας, αλλά δεν είναι η ίδια για τον καθένα μας. Για παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο θυμόμαστε τους Ολυμπιακούς Αγώνες διαφέρει από χώρα σε χώρα. Για τους Έλληνες είναι κυρίως οι Θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες, για τους Αυστριακούς οι Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες, για τους Ιταλούς και οι δύο. Η ιστορική μνήμη σχετικά με το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι διαφορετική για τους Έλληνες, τους Ιταλούς και τους Αυστριακούς. Όλοι υπέφεραν, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Όμως, υπάρχει μια συμφωνία σχετικά με το γεγονός, υπάρχει κάτι που μας «δένει», και αυτό είναι η πεποίθηση ότι κάτι παρόμοιο δεν πρέπει να ξανασυμβεί, αυτό το σκοτάδι καταπίεσης και βαρβαρότητας δεν πρέπει να κυριαρχήσει ποτέ ξανά στις κοινωνίες μας. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα και η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιουργήθηκαν με βάση αυτήν τη συμφωνία, η οποία ήταν δυνατή λόγω του ότι η ιστορική μνήμη δεν έχει να κάνει μόνο με το παρελθόν. Ο τρόπος που θυμόμαστε το παρελθόν είναι ο τρόπος με τον οποίο θέλουμε να διαμορφωθεί το μέλλον. Αν στο παρελθόν βλέπουμε μόνο στιγμές περηφάνιας και ντροπής, αυτό σημαίνει ότι υποφέρουμε από κάτι που μοιάζει με ψυχολογικό κόμπλεξ. Σημαίνει ότι έχουμε εμμονή με τον εαυτό μας, ότι δεν είμαστε ανοιχτοί σε συνεργασίες με άλλους. Αν βλέπουμε την ιστορία σαν μια ανοικτή συζήτηση, σαν ένα πλούσιο τομέα ανθρώπινης δραστηριότητας από τον οποίο μπορούμε να μάθουμε και να αποκτήσουμε εμπειρίες, σημαίνει ότι είμαστε ανοιχτοί να μοιραζόμαστε και να επικοινωνούμε. Όπως τα άτομα, έτσι και οι ελεύθερες κοινωνίες μπορούν και πρέπει να βρίσκονται σε συνεχή διάλογο με το παρελθόν. Η μνήμη αλλάζει, όπως είδαμε, και η ιστορία αλλάζει μαζί της. Αλλά πώς μπορούμε να διεξάγουμε διάλογο με το παρελθόν; Αφού η ιστορική μνήμη κατά βάση διαμορφώνεται από απρόσωπους θεσμούς, πώς εμείς ως άτομα μπορούμε να συμμετέχουμε σε αυτήν τη διαδικασία;

Νομίζω ότι ο καλύτερος τρόπος είναι να αφήσουμε την επονομαζόμενη «μεγάλη» ιστορία, την απρόσωπη ιστορία, και να επιστρέψουμε στην προσωπική μνήμη. Ας αρχίσουμε ρωτώντας τους παππούδες μας τι θυμούνται, για παράδειγμα, από τον καιρό μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν όλη Ευρώπη προσπαθούσε να επανακάμψει. Τι αισθάνονταν, πώς έβλεπαν τον κόσμο τους, τι σκέφτονταν για το μέλλον; Ποιοι ήταν οι φόβοι, οι ελπίδες τους; Πώς βίωσαν την αλλαγή από τα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο μέχρι τη σχετική ευμάρεια της δεκαετίας του ’60; Υπάρχουν χιλιάδες πράγματα που μπορούμε να τους ρωτήσουμε, για το φαγητό τους, τα ρούχα που φορούσαν, τη μουσική που συνήθιζαν να ακούνε, και μέσα από αυτά τα χιλιάδες πράγματα μπορούμε να μάθουμε πολλά. Μπορούμε επίσης να αναλογιστούμε αν αισθάνονταν τότε ακριβώς όπως αισθάνονται σήμερα, που μιλούν για αυτά τα γεγονότα, και μπορούμε να προσπαθήσουμε να φανταστούμε τον εαυτό μας στη θέση τους. Και έπειτα μπορούμε να επιστρέψουμε στο παρόν και να φανταστούμε τα παιδιά και τα εγγόνια μας να μας ρωτούν για το παρελθόν, για παράδειγμα για αυτή την επίσκεψη στην Αθήνα. Πιστεύω ότι καθένας από εμάς πρέπει να βρει έναν τρόπο να «βιώσει» την ιστορία, να παίξει το ρόλο κάποιου άλλου στην ιστορία, όχι για να δραπετεύσει από το παρόν, αλλά για να κατανοήσει γιατί οι άνθρωποι ζουν μαζί. Γιατί η ιστορία είναι ακριβώς αυτό: ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο συμβιώνουν οι άνθρωποι. Και, αφού ζούμε σε αυτό τον κόσμο, έχουμε το ρόλο μας στην ιστορία. Κατά μια έννοια, είμαστε και οι ίδιοι ιστορία.

Επίσκεψη στην έκθεση «Ιστορίες Ολυμπιακών Αγώνων. Μία άλλη έκθεση»
Η έκθεση είναι δομημένη σε έξι επίπεδα. Πρώτα, υπάρχει ένα εισαγωγικό βίντεο σχετικά με την παγκόσμια ιστορία τις περιόδους που διεξάγονταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, αλλά αυτό θέλω να το αφήσουμε για το τέλος. Έπειτα, υπάρχει ένα τμήμα σχετικά με τους Αγώνες στην Αρχαιότητα. Η υπόλοιπη έκθεση ασχολείται με τους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο τρίτος «σταθμός» αποτελείται από ιστορίες αθλητών, τις οποίες μπορείτε να ακούσετε φορώντας τα ακουστικά. Θα ήθελα να ακούσετε τις προσωπικές ιστορίες, τις προσωπικές στιγμές των αθλητών, ειδικά τις προσωπικές αναμνήσεις της Fanny Blankers-Koen, και να σκεφτείτε τη συζήτηση που κάναμε. Σκεφτείτε επίσης την εμπειρία που είχε ως γυναίκα-αθλήτρια και θυμηθείτε ότι οι δυσκολίες και τα εμπόδια που έπρεπε να αντιμετωπίσει ήταν κοινός τόπος για τις γυναίκες της εποχής. Ο τέταρτος «σταθμός» της έκθεσης είναι η σχέση των Ολυμπιακών με την πόλη που τους φιλοξενεί, ενώ ο πέμπτος «σταθμός» αναφέρεται στο τελετουργικό των Ολυμπιακών και στον τρόπο με τον οποίο τα κράτη που συμμετέχουν στους Αγώνες προάγουν την εθνική περηφάνια και χρησιμοποιούν τις νίκες των αθλητών τους ως μέσο προπαγάνδας. Το έκτο και τελευταίο επίπεδο σχετίζεται με την παγκόσμια διάσταση των Ολυμπιακών. Το τελευταίο έκθεμα σχετίζεται με τη λαμπαδηδρομία η οποία πραγματοποιείται πριν από την έναρξη κάθε Ολυμπιάδας. Θα ήθελα να παίξετε με τον υπολογιστή (τα περισσότερα εκθέματα είναι ηλεκτρονικά), να ακολουθήσετε τις διαδρομές των λαμπαδηδρομιών και να δείτε τις ταινίες και τις φωτογραφίες που τις διατηρούν στη μνήμη. Τέλος, θα ήθελα να δείτε το εισαγωγικό βίντεο και να σκεφτείτε πώς οι νέες τεχνολογίες, η φωτογραφία, οι ταινίες, το βίντεο και, πιο πρόσφατα, τα πολυμέσα, διαμορφώνουν τις αναμνήσεις μας με τρόπο διαφορετικό από παλαιότερα, όταν η μνήμη μεταδιδόταν και «απομνημονευόταν» προφορικά.